Şanghay İşbirliği Örgütü yeni küresel saflaşmalarda kritik ağırlık kazanıyor

GÜNDEM

Çin ve Rusya'nın öncülük ettiği Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), ABD Başkanı Donald Trump'ın yeni iktidar döneminde değişen ittifak ilişkileri ve küresel saflaşmalarda kritik bir ağırlık noktası olmaya aday görünüyor.

Örgütün 25. Devlet Başkanları Konseyi Zirvesi, bu yıl 31 Ağustos-1 Eylül'de Çin'in Tiencin şehrinde yapılacak.

 

Çin'in ev sahipliği yapacağı zirveye örgüte üye Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Hindistan, Pakistan, İran ve Belarus ile gözlemci üye Moğolistan'ın liderlerinin yanı sıra Çin Devlet Başkanı Şi Cinping'in davetiyle Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da katılacak.

 

Bugüne dek düzenlenen en geniş kapsamlı ŞİÖ Zirvesi olacak toplantıda üye, gözlemci üye, diyalog ortağı ve konuk 20'den fazla ülke lideri ile 10'dan fazla uluslararası örgütün yöneticileri hazır bulunacak.

 

ABD Başkanı Donald Trump'ın yeni iktidar döneminde izlediği politikaların Batı'da geleneksel ittifak bağlarını sarstığı bir dönemde, Asya'da Çin ve Rusya'nın öncülük ettiği ŞİÖ'nün alternatif gruplaşmanın küresel jeopolitik dengelerdeki ağırlığı artıyor.

 

Pekin yönetimi, ev sahipliği yapacağı ŞİÖ Zirvesi'ni, Trump politikalarının yol açtığı ekonomik ve siyasi belirsizliklere karşı kendini küresel istikrarı temsil eden bir güç kutbu olarak konumlandırmak için fırsat olarak görüyor.

 

"Çok kutuplu dünya" çağrısı

Sovyetler Birliği'nin dağılmasını izleyen dönemde kurulan, Avrasya coğrafyasında siyasi, ekonomik ve güvenlik işbirliğini artırmayı hedefleyen örgüt, zaman içinde işbirliği alanlarının çeşitlendiği genişleyen bir ortaklığa dönüştü.

 

ŞİÖ, ilk kez Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında 26 Nisan 1996'da Çin’in Şanghay kentinde imzalanan Sınır Bölgelerinde Askeri Güveni Derinleştirme Antlaşması ile kuruldu.

 

"Şanghay Beşlisi" adı verilen ülkeler 20 Mayıs 1997'de Moskova'da Sınır Bölgelerinde Askeri Kuvvetlerin Azaltılması Antlaşması'nı imzaladı. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve Çin Devlet Başkanı Ciang Zımin, anlaşmayla "çok kutuplu dünya" çağrısında bulunan bir deklarasyonu ilan etti.

 

Ardından 1998'de Kazakistan'ın Almatı, 1999'da Kırgızistan'ın Bişkek ve 2000'de Tacikistan'ın Duşanbe kentlerinde devlet başkanlarının katıldığı yıllık zirve toplantıları düzenlendi.

 

2000'deki Duşanbe Zirvesi'nde üye ülkeler "insani müdahale ve insan haklarını koruma bahanesiyle diğer ülkelerin iç işlerine karışılmasına karşı çıkma" ve "birbirlerinin ulusal bağımsızlığını, egemenliğini, toprak bütünlüğünü ve toplumsal istikrarını koruma" taahhüdünde bulundu.

 

ŞİÖ'nün kuruluşu

Şanghay'da 2001'de düzenlenen zirvede, Özbekistan yeni üye olarak beşli mekanizmaya dahil edilirken, 15 Haziran 2001'de işbirliği düzeyini artırma hedefiyle ŞİÖ'nün kuruluşunu ilan etti.

 

Ertesi yıl Rusya'nın St. Petersburg şehrinde bir araya gelen 6 ülke liderleri 7 Temmuz 2002'de ŞİÖ Şartı'nı imzalayıp, örgütün amaçlarını, ilkelerini, yapısını ve çalışma usullerini belirleyerek uluslararası hukukun parçası haline getirdi.

 

ŞİÖ, 2007 yılına gelindiğinde, ulaştırma, enerji ve telekomünikasyon alanlarında 20'den fazla ortak proje başlatırken üye ülkeler güvenlik, askeriye, savunma, dış ilişkiler, ekonomi, kültür, bankacılık gibi alanlarda düzenli işbirliği görüşmeleri yürütmeye başlamıştı.

 

Hindistan ve Pakistan'ın katılımı

Rusya'nın Ufa şehrinde Temmuz 2015'te düzenlenen zirvede Hindistan ve Pakistan'ın tam üyelik süreçleri başlatıldı. 2017'de Kazakistan'da düzenlenen Astana Zirvesi'nde üyelik süreçlerinin tamamlanmasının ardından nükleer silaha sahip iki hasım ülke aynı örgüt çatısı altında bir araya geldi.

 

Öte yandan, Hindistan'ın üyeliğiyle Çin ve Rusya'nın ardından bir Asya devi daha örgüte katılıyordu.

 

2021'de Tacikistan'da düzenlenen Duşanbe Zirvesi'nde İran'ın, 2024'te Kazakistan'da düzenlenen Astana Zirvesi'nde Belarus'un katılımının onaylanmasıyla örgütün üye sayısı 10'a ulaştı.

 

Moğolistan ve statüsü Eylül 2021'den bu yana aktif durumda bulunmayan Afganistan'ın, "gözlemci üye" olarak yer aldığı örgüt, yıllar içinde aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 14 ülkeyle "diyalog ortaklığı" kurdu.

 

Değişen güç dengeleri ve ŞİÖ

Rusya'nın 2014'te Kırım'ı yasa dışı ilhakından 2022'de Ukrayna'ya savaş açmasına uzanan süreçte örgüt, Avrasya bölgesinde güvenlik ve ekonomi alanında kritik önem kazandı.

 

Rusya ile Batı'yı Soğuk Savaş'ın ardından yeni bir cepheleşmeye götüren gelişmeler, Moskova’nın Asya tarafında sırtını dayayabileceği bir güvenlik mutabakatına gereksinimini arttırdı.

 

Batı’nın Kırım ve Ukrayna’daki eylemleri nedeniyle Rusya’ya uyguladığı ekonomik yaptırımlar da Moskova'nın Çin ve Hindistan gibi Asya’nın büyük pazarlara sahip yükselen ekonomileriyle işbirliğini derinleştirmesini zorunlu hale getirdi.

 

ŞİÖ, Sovyetler Birliği sonrası Avrupa'da kaybettiği nüfuz alanlarını yeniden oluşturmaya çalışan Rusya'ya Asya tarafında bir stratejik güvenlik şemsiyesi sağlıyor.

 

Çin, Avrasya'yı Pasifik'teki kuşatmaya karşı çıkış olarak görüyor

Kuşak ve Yol Girişimi ile tarihi İpek Yolu güzergahı üzerinde ulaştırma ve altyapı ağları inşa ederek sanayi ürünlerini dünya pazarlarına ulaştırdığı güzergahları çeşitlendirmek isteyen Çin için de Avrasya coğrafyası kritik önemde. Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, Kuşak ve Yol Girişimi'ni ilk kez 2013'te ŞİÖ üyesi Kazakistan'a yaptığı ziyarette duyurmuştu.

 

Çin ile ABD arasında, ilk Trump döneminde teknoloji ürünlerinin ithalatında karşılıklı gümrük vergilerinin artırılmasıyla "ticaret savaşı" olarak başlayan, devamında insan hakları ve ulusal güvenlik gerekçeleriyle Çin'e yönelik teknoloji kısıtlamalarıyla tırmanan ve ikinci Trump döneminde karşılıklı tarife artışlarıyla bir restleşmeye dönüşen cepheleşme, Pekin'i dünya pazarlarına erişim için farklı yollar aramaya yöneltiyor.

 

Çin'in egemenlik ihtilafı içinde olduğu Tayvan, Çin ile ABD arasında Rusya'nın Ukrayna'da yaşadığına benzer bir cepheleşme yaratma olasılığı taşıyor. Doğu Çin Denizi ve Güney Çin Denizi'nde bölge ülkeleriyle denizlerdeki egemenlik ihtilafları Çin'in Pasifik'te güvenilir müttefik bulma olasılığını azaltırken, Orta Asya ve Rusya'nın merkezinde bulunduğu Avrasya ülkeleriyle ŞİÖ ve diğer platformlarda ilişkilerini geliştirmesini stratejik çıkarları açısından zorunlu hale getiriyor.

 

ABD'de Trump'ın ikinci iktidar döneminde tek taraflı tarife artışlarıyla küresel ticareti kendi lehine yeniden biçimlendirme çabasının ve küresel siyasette revizyonist yaklaşımıyla tüm ortaklarını siyasi ilişkilerinin bozulduğu bir dönemde, ŞİÖ Zirvesi, Çin'e Trump politikalarının yol açtığı ekonomik ve siyasi belirsizliklere karşı kendini bir küresel istikrar unsuru olarak konumlama fırsatı veriyor.